Het weer in West-Europa, en dus ook in Nederland, wordt grotendeels bepaald door de ligging van grootschalige weersystemen. De details worden vaak bepaald door kleinere weersystemen. Deze weersystemen zorgen tijdens een wisselvallige periode voor een dagje rust, of tijdens een wisselvallige periode juist voor een verhoogde activiteit van buien. Voorbeelden hiervan zijn buienlijnen (troggen), een rug van hogedruk of zelfs een Polar Low.
De belangrijke lage- en hogedrukgebieden liggen over het algemeen het hele jaar door op dezelfde plek. Bekende voorbeelden van deze systemen op de Europese weerkaart zijn het Azorenhogedrukgebied en de IJslanddepressie. In de winter zijn de lagedrukgebieden over het algemeen actiever en veroorzaken ze zo af en toe behoorlijk onstuimig weer in ons land. In de zomer zijn de depressies minder actief waardoor het zo nu en dan ook wat stabieler weer is in Nederland.
Toch wijkt het weer af en toe af van het gemiddelde, ook tijdens het winterseizoen. De oorzaak kunnen we dan vinden in een verplaatsing van de eerder genoemde weersystemen. Soms is het Azorenhoog minder krachtig, of heeft het tijdelijk een uitbreiding richting IJsland. Ook ziet het hogedrukgebied dat normaal gesproken boven Siberië ligt, soms kans om zijn invloed uit te breiden richting Scandinavië. De depressies op de oceaan worden daardoor minder actief of wijken uit naar bijvoorbeeld het Middellandse Zee-gebied.
Het gevolg van deze verplaatsingen is dat we in Nederland niet meer de zachte en vochtige zuidwestenwind hebben, maar een veel koudere wind uit het noorden of oosten. Dit zijn de momenten in het winterseizoen waarop bijvoorbeeld gladheidbestrijders druk bezig zijn om de wegen in ons land goed begaanbaar te houden.
De poolwervel
Er zijn veel factoren die invloed hebben op de ligging en sterkte van de eerder genoemde weersystemen. Wat van invloed kan zijn, is warmer of kouder zeewater, de aanwezigheid of juist afwezigheid van zee-ijs, maar ook de wind op grote hoogte boven Europa of zelfs in de tropische gebieden kan invloed hebben op deze weersystemen. Een factor waar we vandaag wat dieper op in gaan is de poolwervel.
De poolwervel is een koud lagedrukgebied boven de Noordpool op een hoogte van zo’n 30 km. Door de scheve stand van de aardbol zal het noordelijk halfrond in het winterhalfjaar maar weinig zonlicht opvangen. Het gevolg is dat het boven de Noordpool niet alleen aan het aardoppervlak behoorlijk koud kan worden, maar dus ook op grote hoogte. Deze bel met koude lucht blijft (mede door de draaiing van de aarde) over het algemeen goed op zijn plaats liggen. De poolwervel vormt zich aan het einde van de herfst en zal weer verdwijnen aan het begin van de lente als de zon weer hoger boven de horizon komt te staan.
Bij een sterke poolwervel komt er vaak weinig verandering in de overheersende westenwind in onze omgeving.
Tijdens het winterseizoen zijn er echter momenten dat de poolwervel wel degelijk door toestroom van warme lucht uit het zuiden een behoorlijke tik te verwerken krijgt. Eén of twee tikken kan de poolwervel wel aan, maar op een gegeven moment verzwakt de poolwervel. Gevolg: de kou kan dan op bepaalde plekken afzakken naar het zuiden. Soms krijgt de poolwervel zelfs zo’n enorme duw te verwerken, dat hij verplaatst naar het zuiden.
Als er sprake is van een snelle verzwakking van de poolwervel, dan loopt de temperatuur op 30 km hoogte boven de Noordpool snel op. Zo’n snelle opwarming noemen we in de meteorologie een Sudden Stratospheric Warming, kortweg een SSW. Indien er sprake is van een SSW dan worden de overheersende westenwinden zo zwak dat ze de neiging hebben om om te klappen en uit het oosten te gaan waaien. Het resultaat is dat belangrijke hoge- en lagedrukgebieden op het noordelijk halfrond de kans krijgen om van positie te veranderen. Het Siberisch hogedrukgebied kan naar Scandinavië verschuiven of het Azorenhoog trekt helemaal richting Groenland. In dat geval steekt er een oosten- of noordenwind op en kan vrieskou en eventueel ook sneeuwval ons land aandoen.
Bij een zwakke poolwervel kan het gebeuren dat koude lucht naar het zuiden 'uitbreekt' en dat er winterweer mogelijk is.
Wat betekent een SSW voor de winter?
Een SSW is echter geen garantie op winterweer. Zo kan het Azorenhogedrukgebied ook richting Centraal-Europa trekken. In dat geval steekt bij ons een zuidenwind op en zeker later in februari en begin maart kan dat zelfs de oorzaak van bijzonder vroeg voorjaarsweer zijn. In februari 2021 kregen we daar ook mee te maken. Na een week volop winter met sneeuw en (strenge) vorst, kwam het bepalende hogedrukgebied boven Midden-Europa te liggen. Binnen een week tijd was de temperatuur opgelopen naar 15 tot 18 graden. Met volop zon was het prima weer om op het terras te zitten.
Een SSW kan voor sneeuw en gladheid zorgen. Foto van Martin Herms (archieffoto februari 2021).
Er zijn dus veel onzekerheden wat betreft de precieze uitwerking van een verstoorde of snel opgewarmde poolwervel op het weer in Nederland. Wat we wel weten is dat de kans op een totaal ander weertype sterk toeneemt. Overigens duurt het vaak enkele weken voor de uitwerking van een SSW ook aan het aardoppervlak echt goed merkbaar is.
De meteorologen van Infoplaza volgen dit soort ontwikkelingen op de voet. Zo zorgen zij er weer voor dat jij als gladheidsbestrijder nooit voor verrassingen komt te staan.
Webinar Gladheid in Europa
De werking van het weer, weersystemen en de invloed van een poolwervel is natuurlijk grenzeloos. En elk land heeft dan natuurlijk zijn eigen manier van hierop reageren - zeker bij zoiets complex' als gladheidsbestrijding. In een nieuw webinar op 23 maart 2023 kijken we naar gladheidsbestrijding over de grenzen en vragen we ons af: wat kunnen we leren van onze collega's in het buitenland? Meld je hieronder aan.
